Tłumaczenie na język współczesny

Opracowanie

Tłumaczenie na język współczesny

Dwie pierwsze zwrotki to tzw. Bogurodzica właściwa. Powstała w XIII w. i jest tak stara, że prawdopodobnie rycerze śpiewający ją pod Grunwaldem nie rozumieli wszystkich użytych w niej słów. Ale o tym dlaczego Bogurodzica jest tak ważna dla Polaków i naszej kultury dowiecie się z filmu z opracowaniem. Tutaj zajmiemy się samym tłumaczeniem na język współczesny. Jest to bowiem utwór, którego czytanie i słuchanie wymaga intelektualnego i emocjonalnego wysiłku. Zacznijmy więc od tekstu staropolskiego. Pierwsze dwie zwrotki brzmią tak:

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison

Twego dziela Krzciciela, bożyce,
Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze.
Słysz modlitwe, jąż nosimy,
Oddać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison.

Brzmi całkowicie niezrozumiale, ale pamiętajmy, że w rzeczywistości było jeszcze gorzej. Jest to bowiem transkrypcja, a więc system zapisu głosek. Gdybyśmy pokazali dokładny zapis rękopiśmienny, a więc dokonali transliteracji, to utwór wyglądałby tak:

Bogv rodzicza dzewicza bogem slawena maria
U twego syna gospodzina matko swolena maria
Siszczi nam spwczi nam kyrieleyson

Twego dzela krzcziczela boszicze Uslisz glosi
naplen misli czlowecze Slisz modlitwo yosz
nosimi A dacz raczi gegosz prosimi a naswecze
zbozni pobith posziwocze raski przebith kyrieleyson.

Tak właśnie zapisywali tekst Bogurodzicy piętnastowieczni kopiści, a więc już dwa wieki po powstaniu utworu. To co macie więc w podręcznikach do języka polskiego to i tak wersja unowocześniona. Dokonajmy jednak tłumaczenia na język współczesny, aby lepiej zrozumieć o co chodzi. Proponuję następujące tłumaczenie: 

Matko Boża, panno umiłowana przez Boga, Maryjo,
U Twego syna, Pana, matko wybrana, Maryjo!
Pozyskaj nam, ześlij nam.
Panie, zmiłuj się!

Przez wzgląd na Jana Chrzciciela, synu Boży,
Wysłuchaj głosów, spełnij ludzkie pragnienia.
Wysłuchaj modlitwy, którą zanosimy,
I racz nam dać to, o co prosimy:
Na świecie pobożne życie,
Po żywocie przebywanie w raju.
Panie, zmiłuj się!

Jest to więc modlitwa do Maryi, Jezusa Chrystusa i Jana Chrzciciela, w której prosi się o wstawiennictwo Maryi oraz wznosi się prośby o pobożne życie i dostanie się do raju. 

W wielu tłumaczeniach na język współczesny nadal używano słowa dziewica, lecz w języku staropolskim oznaczało ono po prostu pannę, kobietę niezamężną. Słowo “bożyce”, gdzieniegdzie błędnie odmieniane jako “bożycze” pochodzi od słowa “bożyc” czyli syn Boga. Słowo to było używane w XIII wieku, wyszło z użycia w XIV, a w XV w. już prawdopodobnie go nie rozumiano.

Jak pisał wybitny polski slawista, Aleksander  Brückner:

“I wła­śnie Bożyс rozstrzyga cały spór: już w XV. wieku nikt a nikt go nie rozumiał; już nie wiedziano, co z tym wyrazem robić i zastępowano go najdzikszymi domysłami […] wobec tego faktu, że Bożyca już w XV. wieku nikt nie rozumiał, upadają wszelkie mniemane »analogie« z »Pryamicem« i t. d. Jak w księżycu zapomnieli już ludzie XV. wieku, żeć to tylko syn »księdza«, że księżyc to samo w gruncie co pannic, podobnie obcym stał się im wyraz Bożyc; w XIII. wieku jednak, jak z dokumentów widzimy, był on zupełnie jeszcze zrozumiały, używany, znany — zagubił się w XIV. dopiero.”

“Wiek XII. i XIII. miał właśnie upodobanie, jak to z dokumentów widzimy, w formach odojcowskich na — ic, czego już wiek XIV. zupełnie nie znał, jak to właśnie z dokumentów XIV. w. wynika, używał ich przy nazwach książę­cych, n. p O d o n i с (którego u nas tak samo, mylnie Odoniczem nazywają, jak ruszczą dowolnie polskich Klonowiców, Szymonowiców i Zimorowiców); w byle dokumencie z pierwszej połowy XIII. wieku znajdziemy więcej nazwisk odojcowskich, niż w całej literaturze i historyi polskiej od Psałterza aż do Akropolis Wyspiańskiego!

Więc i termin Bożyс godził się jak najlepiej z powszechnem — iców używaniem — ale zmienia się to używanie już w ciągu XIII. w.; podczas gdy na Rusi trwa ono w całej peł­ni i sile do dzisiaj, niknie ono zupełnie w Polsce (prócz kilkunastu terminów, starościc i t. p.). Już wiek XIV zarzucił to zupełnie, Bożyca już nie używał a wiek XV. nawet go nie rozumiał!“

Aleksander Brückner, Spór o “Bogurodzicę”, s. 589-590

I rzeczywiście w Rosji owe formy odojcowskie są używane do dziś. Proszę spojrzeć: Władimir Władimirowicz Putin, czyli syn Władimira. Dymitri Anotoliewicz Miedwiedew czyli syn Anatolia. 

Po więcej ciekawych informacji zapraszam do filmu z opracowaniem.

Opracowanie

Dlaczego “Bogurodzica” jest taka ważna? 

Bo jest to najstarsza utrwalona polska pieśń religijna i najstarszy zachowany polski tekst poetycki. Pamiętajmy, że w tamtych czasach pisano po łacinie, a ten utwór był napisany po polsku. Jest to więc jeden z najważniejszych zabytków języka polskiego. Stał się na tyle popularny, że zaczął pełnić rolę hymnu państwowego. Rycerze śpiewali Bogurodzicę przed bitwami.

DATA POWSTANIA

Wybitny polski slawista, profesor Aleksander Brückner datuje dwie pierwsze, a więc najważniejsze zwrotki utworu na XIII wiek. Pozostałe zwrotki powstały prawdopodobnie w XIV wieku. Proszę zwrócić na użyte w drugiej zwrotce słowo “bożyce” oznaczające bożego syna. W trzeciej zwrotce nie ma już słowa “bożyce” lecz syn boży. Jest tak dlatego, że kolejne strofy dopisano w innym wieku. Język zmieniał się bowiem powoli. Gdyby obie zwrotki powstały w XIII w., w obu użyto by słowa “bożyce”.

TYTUŁ

Pieśń nie ma tytułu, a określamy ją według pierwszego wyrazu tekstu (w najstarszym przekazie są to 2 osobno zapisane słowa: „Bogu rodzica”).

AUTOR

Autor utworu nieznany. Wówczas tego typu działa tworzyli głównie mnisi, a robili to anonimowo, ku chwale Boga, a nie własnej popularności. W 1506 roku tekst pieśni został dołączony do Statutów Jana Łaskiego z informacją, że jej autorem jest św. Wojciech. Większość współczesnych badaczy odrzuca jednak jego autorstwo, ponieważ św. Wojciech nie znał języka polskiego.

RĘKOPISY

Najstarszy rękopis pochodzi z 1407 r. Obejmuje on dwie strofy i opatrzony jest nutami. Został on zapisany na tylnej wyklejce zbioru kazań łacińskich. Obecnie przechowywana jest ona w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Jak pisał Aleksander  Brückner: 

“P. Chmiel daje najdokładniejszy opis karty, nalepionej na tylną deskę owego manuskryptu nr. 1619 i dopiero po nalepieniu zapisanej »Bogurodzicą«;  najstarszy więc tekst pieśni napisano dopiero po r. 1408, gdy właściciel rękopisu, Maciej z Grochowa, proboszcz kcyński, kodeks oprawiał czy kazał oprawiać.

Użył w tym celu ks. proboszcz karty, zapisanej tylko po jednej stronicy mandatem kościelnym, miejscowym, z r. 1405, niepotrzebnym już po r. 1408 — na czystej stronicy dał wpisać tekst pieśni, którą tylokrotnie z parafianami odmawiał.” 

Aleksander Brückner, Spór o “Bogurodzicę”, s. 586

Ten rękopis pochodzi z 1408 i również znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Zawiera już więcej zwrotek niż pierwotny tekst dwuzwrotkowy. Ten zaś pochodzi z 1506 r.

STROFY

Najstarsza i właściwa część Bogurodzicy to pierwsze dwie zwrotki. Stanowią one pieśń pierwotną. Koleje były dopisywane później. Obecnie najpopularniejsza jest wersja 14-zwrotkowa, choć przez wieki bywały i bardziej rozbudowane. Obecnie przyjmuje się następujący podział:

pierwsze dwie strofy – pieśń pierwotna

kolejne cztery strofy – pieśń wielkanocna, pochodząca z XIV w.

ostatnie osiem strof – część pasyjna, pochodząca prawdopodobnie z 2. poł. XIV w lub z XV w. 

Jak pisze Aleksander Brückner:

“W analizę owych dodatkowych pieśni (od trzeciej zwrotki począwszy) nie wdajemy się narazie: zlepek ich z »Bogurodzicą« jest bowiem całkiem mechaniczny, tylko przypadkowy : jakiś kopista przepisał sobie po »Bogurodzicy«, inną, dawną pieśń o Zmartwychwstaniu a dalszy kopista zatarł ostatni ślad, że to dwie zupełnie odmienne pieśni, nic z sobą spólnego nie mające; taki przypadkowy zlepek piśmienny zwyciężył pierwotną, poprawną, trądycyę ustną, znającą tylko dwie zwrotki, zachowaną istotnie a jedynie w odpisie Kcyńskim.

Lubowanie się w pieśniach dłuższych, niezadowalanie się dwiema zwrotkami, znany popęd średniowieczny do rozszerzania, do amplifikacyi, wyrugowały najpierw z odpisów a potem także ze śpiewu pierwotną »Bogurodzicę« a tekst u Łaskiego usankcyonował na zawsze i autorstwo św. Wojciecha i nieforemną objętość pieśni, którą jeszcze w XV. wieku w dwu, nie w czternastu zwrotkach śpiewano, w obozie i na kazalnicy (jako wstęp do kazania; dlatego to dał ją sobie i proboszcz Kcyński w własnym zbiorze homiletycznym przepisać).“

Aleksander Brückner, Spór o “Bogurodzicę”, s. 587

ARCHAIZMY

Archaizm – wyraz, konstrukcja składniowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia. Jak wspomnieliśmy, słowo “bożyc” stało się archaizmem już w XV w. 

• leksykalne (dawne wyrazy)
  • dziela – dla
  • bożyc – syn Boga
  • Gospodzin – Pan
  • zbożny – dostatni
  • przebyt – bytowanie, istnienie
  • rodzica – matka
  • jąż, jegoż – którą, którego
• słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów):
  • Bogurodzica – matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?, czyja?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
• fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów)
  • raczy – racz
  • ziści – pozyskaj
  • spuści – ześlij
  • czasowniki zawierają dawne końcówki trybu rozkazującego -y, -i
• składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu)
  • Bogiem sławiena – sławiona przez Boga
• fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów)
  • Krzciciela – Chrzciciela
  • sławiena – wysławiana 
  • zwolena – wybrana (brak przegłosu polskiego)

TEKST STAROPOLSKI	TEKST WSPÓŁCZESNY
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja, U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja! Zyszczy nam, spuści nam.Kyrieleison.	Matko Boża, panno umiłowana przez Boga, Maryjo, U Twego syna, Pana, matko wybrana, Maryjo! Pozyskaj nam, ześlij nam. Panie, zmiłuj się.
Twego dziela Krzciciela, bożyce, Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze. Słysz modlitwe, jąż nosimy, Oddać raczy, jegoż prosimy: A na świecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt.Kyrieleison.	Przez wzgląd na Jana Chrzciciela, synu Boży, Wysłuchaj głosów, spełnij ludzkie pragnienia. Wysłuchaj modlitwy, którą zanosimy, I racz nam dać to, o co prosimy: Na świecie pobożne życie, Po żywocie przebywanie w raju. Panie, zmiłuj się!
Nas dla wstał z martwych syn boży. Wierzyż w to, człowiecze zbożny, Iż przez trud Bog swoj lud Odjął diablej strożej.	Dla nas zmartwychwstał syn Boży. Uwierz w to, człowieku pobożny,Iż przez trud Bóg swój lud Uwolnił od diabelskiej straży.
Przydał nam zdrowia wiecznego, Starostę skował pkielnego, Śmierć podjął, wspomionął Człowieka pirwego.	Przydał nam zdrowia wiecznego, Uwięził piekielnego zarządcę. Umarł, wspomniał Pierwszego człowieka.
Jenże trudy cirpiał zawiernie, Jeszcze był nie prześpiał zaśmiernie, Aliż sam Bog zmartwychwstał.	Ten, który cierpiał trudy wiernie, Jeszcze nie zasnął na zawsze, Ale sam Bóg zmartwychwstał.