Streszczenie

Autorem dramatu jest Juliusz Słowacki. Napisany został w Genewie w 1833 r. a rok później anonimowo wydany w Paryżu. Utwór składa się z Przygotowania, Prologu oraz trzech aktów.

Przygotowanie

Późną nocą 31 grudnia 1799 r. przy chacie Twardowskiego w Górach Karpackich spotykają się czarownice i diabły. Wśród nich sam Mefistofeles, Astarot i inni. Mefistofeles oznajmia, iż zbliża się wiekopomna chwila dla pewnego narodu. Chodzi mu o Polaków i mające miejsce 30 lat później powstanie listopadowe. Radzi, aby stworzyć przywódców tego powstania. Na scenie pojawia się kocioł,  z którego po kolei wychodzą stwarzani przez szatana przywódcy. Nagle przylatują aniołowie, którzy przepędzają diabły i czarownice.

Prolog

Na scenie pojawiają się trzy osoby, toczące ze sobą spór. Każda z nich reprezentuje bowiem inną koncepcję literatury narodowej. Pierwsza z nich – poezję mesjanistyczną (a więc m.in. poezję Adama Mickiewicza). Osoba druga krytykowała ją. W końcu osoba trzecia przepędza kłócących się i zapowiada nadejście poezji, która “uśpionych” porwie do działania. 

Akt I 

Scena I

Piętnastoletni chłopiec imieniem Kordian rozmawia przed domem ze swym sługą Grzegorzem i wspomina samobójstwo swojego przyjaciela. Porównuje stan swojej duszy do otaczającej go jesiennej przyrody. Sługa Grzegorz przytacza mu trzy opowieści: bajkę o Janku, który szył buty psom. Drugą o bitwie Napoleona pod piramidami w Egipcie oraz trzecią o młodym oficerze – Kazimierzu, który walczył u boku Napoleona w wyprawie na Moskwę w 1812 r.

Scena II

Kordian przechadza się po ogrodzie z Laurą, dziewczyną starszą od niego, w której jest zakochany. Laura nieco kpi sobie z młodzieńca i uważa go za szaleńca, mimo iż ten deje jej wiele dowodów swojej miłości.

Scena III

Nocą Laura siedzi w pokoju przy lampie i czyta wiersz Kordiana. Ma wyrzuty sumienia, że źle go potraktowała podczas przechadzki w ogrodzie. Dziewczyna stara się go wypatrzeć przez okno, lecz widzi jedynie pędzącego konia, bez jeźdźca. Nagle do pokoju wpada Grzegorz i krzyczy:

“Panicz się zastrzelił!”

Akt II – Rok 1828. Wędrowiec

Kordian w trakcie swej podróży po Europie odwiedza Londyn. Tam, siedząc w James Parku rozmawia z dozorcą i przekonuje się, że światem rządzą pieniądze. Następnie udaje się do Dover, gdzie siedząc nad morzem czyta Króla Leara, jedną z tragedii Szekspira. Tą sceną Słowacki składa hołd angielskiemu dramaturgowi.

Następnie Kordian udaje się do Włoch, gdzie nawiązuje romans z Wiolettą. Z czasem okazuje się, że kochance zależy jedynie na pieniądzach. Dziewczyna postanawia ruszyć z Kordianem w podróż, gdyż jego koń ma złote podkowy. Gdy gubi je, dziewczyna opuszcza Kordiana. Kolejnym przystankiem jest Watykan, gdzie Kordian rozmawia z papieżem, któremu wręcza garść ziemi z Polski. Papież jednak nie zna dziejów Polski i radzi mu, aby się modlili i byli posłuszni carowi. W oczach Kordiana kompromituje się autorytet moralny Kościoła. Na sam koniec Kordian udaje się na górę Mont Blanc, gdzie wygłasza swój słynny monolog. Mówiąc:

“Jam jest posąg człowieka na posągu świata.”, Kordian stawia się w pozycji człowieka mającego nieograniczone możliwości. Mówi też:

“Polska Winkelriedem narodów!”. Przyrównuje więc rolę Polski w Europie do roli legendarnego bohatera szwajcarskiego – Winkelrieda, który podczas bitwy z Austriakami pochwycił kopie rycerzy i skierował je na siebie. Tak więc Polska składa pewnego rodzaju ofiarę wobec innych narodów. Na koniec Kordian zostaje uniesiony przez chmurę do Polski.

Akt III – Spisek koronacyjny

Warszawa w czasie koronacji Mikołaja I na króla Polski

Scena I

Na Placu Zamkowym gromadzą się ludzie, którzy komentują wydarzenia związane z koronacją MIkołaja I.

Scena II

Jest to najkrótsza scena w dziejach polskiego dramatu, gdyż zawiera tylko jedną kwestię cara, który znajduje się w katedrze podczas koronacji. Mówi on: “Przysięgam”.

Scena III

Car wychodzi z katedry na Plac Zamkowy. Zdarza się tragedia. Książę Konstanty rozganiając tłum  potrąca kobietę z dzieckiem, które ginie. W czasie uroczystości pewien nieznajomy odśpiewuje pieśń.

Scena IV

W podziemiach kościoła św. Jana, gdzie chowano królów, zbierają się spiskowcy. Ich przywódcą jest Prezes (historycznie postać ta odpowiada Janowi Ursynowi Niemcewiczowi). Ustalone przez nich hasło do podziemi to “Winkelried”.  Podchorąży nawołuje pozostałych spiskowców do zamachu na cara. Prezes i ksiądz sprzeciwiają się. Nagle do podziemi chce wejść człowiek, który nie zna hasła. Spiskowcy zabijają go i kopią mu grób. Co do zamachu na cara postanawiają zagłosować. Za było tylko 5 osób. Pozostałe 150 przeciw. Propozycja zamachu zostaje odrzucona. Podchorąży jest zły, że jego pomysł został odrzucony. Ściąga swą maskę i okazuje się, że to Kordian. Wybiega z podziemi mówiąc, że w takiej sytuacji sam zabije cara.

Scena V

Kordian wyznaczony do nocnej straży w Zamku Królewskim ma możliwość zabicia cara. Idzie przez salę koncertową, na końcu której znajdują się drzwi do sypialni wroga. Kordian jednak musi jeszcze stoczyć wewnętrzną walkę, aby dokonać zbrodni. Walczą w nim Strach i Imaginacja – walka między obowiązkiem moralnym a instynktem samozachowawczym. W końcu mdleje i pada pod drzwiami. Car budząc się rozkazuje rozstrzelać Kordiana jeśli nie jest szalony.

Scena VI

Kordian trafia do szpitala dla obłąkanych, gdzie mają sprawdzić czy jest zdrowy na umyśle. Nadchodzi Doktor, który wręcza dozorcy dukata, który zaczyna się palić. Oznacza to szatańskie moce przybysza. Siada on przy łożu Kordiana i oznajmia, iż wyszedł z sypialni cara przed nadejściem zamachowca. Kordian i Doktor rozprawiają na tematy filozoficzno-teologiczne. Doktor wskazuje mu dwóch wariatów. Jeden twierdził, że jest krzyżem, na którym umarł Chrystus, a drugi trzymał podniesioną rękę twierdząc iż podtrzymuje sklepienie niebieskie, przez co ratuje świat przed zagładą. Doktor sugeruje Kordianowi, że jego idea jest tak samo ważna jak urojenia tych wariatów. Nagle w szpitalu pojawia się książę Konstanty wraz z żołnierzami. Nakazuje on wyprowadzić Kordiana na śmierć.

Scena VII

Car i książę Konstanty na Placu Saskim robią przegląd wojsk. Żołnierze przyprowadzają Kordiana a książę rozkazuje im ustawić z karabinów zakończonych bagnetami piramidę. Następnie Kordian ma wsiąść na konia i przeskoczyć ową piramidę. Jeśli mu się uda, darowane mu będzie życie. Kordian wsiada na koń i szczęśliwie przeskakuje nad piramidą. Car mimo to rozkazuje go rozstrzelać.

Scena VIII

Kordian ląduje w więzieniu, gdzie wyczekuje egzekucji. W celi rozmawia ze swym sługą Grzegorzem oraz z Księdzem. Grzegorz modli się za niego i obiecuje, że nazwie swego wnuka jego imieniem. Ksiądz obiecuje, że zasadzi w swym ogrodzie różę i nazwie ją Kordian. Nadchodzi oficer, który oznajmia, iż Kordian poniesie śmierć przez rozstrzelanie.

Scena IX

Na Zamku Królewskim car rozmawia ze swym bratem,  księciem Konstantym. Toczą spór o jego rolę w państwie. Pretekstem do rozpoczęcia rozmowy jest prośba Konstantego o ułaskawienie Kordiana. Car ulega i zgadza się. Konstanty wręcza ułaskawienie Adiutantowi i rozkazuje je szybko dostarczyć na miejsce egzekucji.

Scena ostatnia (X)

Na Placu Marsowym Kordian stoi przed plutonem egzekucyjnym. Oficer dający rozkaz do wystrzału podnosi rękę, aby żołnierze się przygotowali. Nie widzi nadjeżdżającego z ułaskawieniem Adiutanta. W tym momencie dramat urywa się i nie wiadomo czy Kordian przeżył, czy został rozstrzelany.